Tình trạng hạn hán hạ lưu Mekong ngày càng nghiêm trọng. Việc chặn dòng Mekong với vô số con đập đã được cảnh báo liên tục nhưng sự bức tử Mekong không ngừng diễn ra. Trong năm nay, đập Luang Prabang tại Lào sẽ được khởi công, với sự tham gia của… Việt Nam. Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) đang rền rĩ câu vọng cổ thoi thóp chắc chắn trở nên bi thảm hơn một khi đập Luang Prabang ra đời…
Bức không ảnh chụp ngày 28-10-2019 cho thấy dòng Mekong cách đập Xayaburi hơn 185 dặm (297 km) trong tình trạng khô nước nghiêm trọng (National Geographic)
Những ngày cuối cùng của dòng Mekong hùng mãnh
New York Times (15-2-2020) cho biết, với khoảng hơn 10 con đập trong kế hoạch nằm rải rác hạ lưu Mekong cùng hàng trăm con đập khác tại các phụ lưu, đường sống của 60 triệu người đang bị bóp nghẹn, không chỉ đối với nông dân, ngư phủ mà cả người giàu và những kẻ quyền thế thu lợi từ thủy điện. Sự cạn kiệt phù sa và tình trạng dòng chảy bất thường khiến nông dân dùng nhiều phân hóa học và thuốc trừ sâu hơn càng gây nên vô số nguy hại cho môi trường lẫn con người. Việc vét cát cho các công trình đô thị cũng làm cho hệ sinh thái Mekong bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Brian Eyler, giám đốc chương trình Đông Nam Á thuộc Trung tâm Stimson, tác giả quyển Last Days of the Mighty Mekong, ghi nhận rằng bởi ảnh hưởng của các con đập, hiện tượng biến đổi khí hậu và khai thác cát, mỗi năm có đến 300.000 người Việt phải rời bỏ ĐBSCL trong vài năm gần đây. Nhiều khu vực ĐBSCL, nơi sinh sống của 20% dân số Việt Nam, đang “lún” xuống biển.
Sự bùng nổ các con đập vẫn là yếu tố quan trọng nhất khiến Mekong bị bức tử. Witoon Permpongsachareon – chủ tịch nhóm bảo vệ môi trường TERRA (Towards Ecological Recovery & Regional Alliance; trụ sở Bangkok) – nói: “Những con đập là mối đe dọa lớn nhất đối với Mekong và sự trong sạch môi trường. Xây một con đập chẳng khác nào bóp kẹp một động mạch trên cơ thể. Nếu máu không lưu thông, hẳn nhiên cơ thể bị tổn thương”.
Vấn đề nghiêm trọng ở chỗ, tất cả nguồn trữ nước của các con đập Trung Quốc đều nằm trên dòng chính của Mekong, trong khi hầu hết quốc gia khác đều xây đập ở những nhánh phụ Mekong. Sự bùng nổ các con đập vẫn là yếu tố quan trọng nhất khiến Mekong bị bức tử. Vấn đề nghiêm trọng ở chỗ, tất cả nguồn trữ nước của các con đập Trung Quốc đều nằm trên dòng chính của Mekong, trong khi hầu hết quốc gia khác đều xây đập ở những nhánh phụ Mekong. Ba con đập lớn nhất Trung Quốc – Nọa Trác Độ, Tiểu Loan, Mạn Loan – đang tác động trực tiếp đến dòng chảy tự nhiên theo mùa của Mekong. Với tổng cộng 11 con đập đang hoạt động trên dòng Mekong, Trung Quốc hiện kiểm soát gần như tuyệt đối nhịp sống Mekong. Chỉ vài ngày chạy thử khi giảm ½ lượng nước xả từ đập Cảnh Hồng vào đầu tháng 1-2020, mực nước tại vài khu vực hạ lưu Mekong thấp đến mức như thể một số con sông đột nhiên biến mất (National Geographic 31-1-2020). Năm 2019 đã chứng kiến tình trạng tổn hại kinh tế nghiêm trọng suốt 2.390 km dọc hạ lưu Mekong. Mực nước năm 2019 được ghi nhận thấp nhất trong 50 năm (Reuters 6-2-2020). “Sa mạc hóa” Mekong là hình ảnh có thể nhìn thấy trước.
Hệ thống đập chằng chịt làm nghẹn thở dòng Mekong (Reuters)
Đập Xayaburi 1.200 MW chưa đủ, Lào chuẩn bị xây nhiều con đập khác. Vụ vỡ một con đập tại phía Nam Lào năm 2019 khiến ngập lụt diện rộng và làm thiệt mạng vài chục người vẫn không làm nước này chùn tay trong tham vọng trở thành “bình điện” Đông Nam Á. 15 năm qua, tính đến đầu năm 2020, Lào đã xây khoảng 50 đập và ít nhất 50 con đập khác trên dòng Mekong đang trong kế hoạch, chưa kể 288 đập dự kiến dựng tại hàng trăm con sông ở nước này. Nếu tất cả dự án trên hoàn thành, hệ thống đập chằng chịt có thể mang lại 27.000 MW cho Lào, từ 700 MW năm 2005.
Việt Nam “chọn cái ít dở nhất trong những cái dở” như thế nào?
Đáng chú ý nhất thời điểm này là dự án đập Luang Prabang. Chẳng phải tự nhiên mà trong bức thư gửi đại biểu Quốc hội thuộc các tỉnh miền Tây vào tháng 1-2020, chuyên gia đồng bằng sông Cửu Long, ông Ngô Thế Vinh – tác giả quyển Cửu Long cạn dòng, biển Đông dậy sóng – viết: “Chỉ còn hơn ba tháng nữa là hết hạn tiến trình Tham khảo Trước (10-2019 – 4-2020) cho dự án Luang Prabang. Nếu không có hành động tức thời và chuyển biến quyết liệt từ phía Việt Nam, lễ động thổ khởi công xây con đập Luang Prabang sẽ diễn ra vào tháng 4-2020. Đó sẽ là một ngày tang tóc cho toàn thể 20 triệu cư dân 13 tỉnh miền Tây mà vòng khăn tang đó lại do chính Nhà nước Việt Nam tự quấn lên đầu người dân mình”!
Ngày 4-11-2019, Bộ Tài nguyên Môi trường cùng Ủy ban sông Mekong Việt Nam (UBSMKVN) tổ chức hội thảo tham vấn quốc gia về dự án Luang Prabang. Tường thuật sự kiện này, báo Người Lao Động (5-11-2019) ghi: “Đánh giá về tác động của thủy điện này đối với vùng hạ lưu là Việt Nam, UBSMKVN cho rằng tác động của tổ hợp các công trình bậc thang thủy điện vùng hạ lưu sông Mê Kông rất nghiêm trọng… Các tài liệu phía Lào gửi chưa đánh giá toàn diện. Chưa tính toán dòng chảy sau công trình; chưa rõ quy trình vận hành hồ thủy điện cũng như hệ thống giám sát, dự báo; chưa đưa ra biến động dòng chảy hạ lưu và ngập lụt lòng hồ tác động hệ sinh thái ra sao, bảo tồn các loại cá… Việt Nam sẽ kiên quyết yêu cầu chủ đầu tư điều chỉnh thiết kế dự án, hoàn thiện các biện pháp giảm thiểu tác động, xây dựng các chương trình theo dõi, giám sát tác động bảo đảm các yêu cầu kỹ thuật của Ủy hội sông Mê Kông quốc tế trước khi xây dựng công trình”…
Toàn bộ bài báo Người Lao Động không nhắc đến chi tiết chủ đầu tư mà “Việt Nam sẽ kiên quyết yêu cầu” chính là… PetroVietnam. Trên Thanh Niên ngày 13-10-2019 (chín ngày sau hội thảo trên), chuyên gia môi trường Tô Vân Trường đã nói “rành mạch” hơn: “Nếu Việt Nam không thể cấm việc xây dựng thủy điện ở Lào thì nên chủ động tham gia yêu cầu họ từ khâu thiết kế đến quy trình vận hành”…
Cách nói của ông Tô Vân Trường cho thấy, có vẻ như hội thảo “xem xét” và “đánh giá” dự án đập Luang Prabang chỉ là hình thức. Thực tế thì Việt Nam đã “chọn cái ít dở nhất trong những cái dở” (như một câu trong bài viết của ông Tô Vân Trường), bằng việc đưa PetroVietnam tham gia như một trong những chủ đầu tư. Theo báo Tài Nguyên Môi Trường (4-11-2019), chủ đầu tư dự án Luang Prabang là công ty TNHH Năng lượng Luang Prabang của Lào, với hai cổ đông: Tổng Công ty Điện lực Dầu khí Việt Nam góp 38% vốn chủ sở hữu; Công ty TNHH PT của Lào giữ 37%; và Chính phủ Lào sở hữu 25% vốn.
Không chỉ ông Ngô Thế Vinh mới “cực đoan”, như bị chỉ trích khi lên tiếng về dự án Luang Prabang, trên Asia Sentinel (23-12-2019), cựu viên chức ngoại giao Mỹ David Brown cũng viết: “Con đập dự kiến tại Luang Prabang sẽ là một thảm họa chính trị tuyệt đối của Việt Nam”!
Ngay thời điểm này, đồng bằng sông Cửu Long đã không thể “chọn cái ít dở nhất trong những cái dở” vì nó đang chứng kiến những điều “không thể dở hơn”. Tờ Một Thế Giới (14-2-2020) cho biết, những ngày đầu tháng 2-2020, lượng nước Mekong đổ về ĐBSCL thấp hơn trung bình nhiều năm và cùng kỳ năm 2016. Hiện tượng ngập mặn đã xâm nhập vào các kênh rạch nội đồng ven sông Hậu. Bài báo cho biết thêm, “hạn hán và xâm nhập mặn đang gây thiếu nước nghiêm trọng khiến 3.600 hécta lúa ở huyện Long Phú, tỉnh Sóc Trăng có nguy cơ mất trắng. 26.000 hộ dân ở tỉnh này cũng đang thiếu nước sạch sử dụng. Trà Vinh có hơn 10.000 héc-ta lúa đông xuân thiếu nước tưới, khả năng mất trắng 50%. Bến Tre cũng đang bị nước mặn “bao vây”; hoạt động sản xuất và đời sống của người dân bị ảnh hưởng nặng nề…”.
Các biến động khí hậu dĩ nhiên ảnh hưởng ít nhiều đến đồng bằng sông Cửu Long nhưng nguyên nhân Mekong bị bít dòng chảy bởi cơ man con đập là điều không thể phủ nhận. Sắp tới đây, các tỉnh miền Tây Việt Nam như thế nào nữa một khi đập Luang Prabang ra đời, với sự “đóng góp” đầu tư của chính Việt Nam? Những người ủng hộ nói rằng, việc tham gia dự án Luang Prabang sẽ giúp Việt Nam kiểm soát được thiết kế sao cho giảm thiểu tối đa mức độ ảnh hưởng đối với ĐBSCL.
Xayaburi chặn ngang dòng Mekong (AFP)
Tuy nhiên, cần tham khảo thêm, chủ đầu tư đập Xayaburi, công ty Thái Lan CK Power, cho biết họ đã chi hơn 600 triệu USD để hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực, trong đó có việc dựng các “bậc thang” cho cá và lắp hệ thống cổng để trầm tích có thể lọt qua. Tuy nhiên, ngay sau khi Xayaburi hoạt động (tháng 10-2019), màu nâu chocolate thông thường của Mekong đã biến thành màu xanh dương trong vắt tại các khu vực cực Nam – dấu hiệu cho thấy trầm tích nâu giàu phù sa đã bị biến mất.
Tình trạng như vậy được gọi là “nước đói” (“hungry water”). Do không chứa trầm tích nên “nước đói” có dòng chảy cực mạnh, mang đến sự phá hoại kinh khủng khi nó ăn lở vào bờ và gây sụp lún. “Nước đói” đang dịch chuyển nhanh vào Campuchia. Chẳng phải tự nhiên mà con hồ lớn nhất Đông Nam Á, Tonle Sap, mệnh danh “nhịp đập con tim của Mekong”, đang khô cạn chết mòn. Thông thường, mỗi năm Tonle Sap có thể được khai thác ít nhất 500.000 tấn cá (nhiều hơn tất cả con sông và hồ ở Bắc Mỹ cộng lại). Năm 2019, nước từ Mekong chảy vào Tonle Sap muộn và rút đi rất nhanh đến mức phần lớn hồ chưa kịp đầy. Hậu quả, cá chết tràn lan vì nước cạn và thiếu oxy. Theo một ghi nhận, lượng đánh bắt cá ở Tonle Sap đã giảm 90%! (National Geographic, nđd).
Chừng nào “nước đói” tràn ngập ĐBSCL? Câu chuyện công ty Thái Lan CK Power liên quan Xayaburi có là “kinh nghiệm” cho Việt Nam trong dự án Luang Prabang? Tham gia dự án Luang Prabang, PetroVietnam thu được bao nhiêu, so với bức tranh bi thảm khốc liệt mà hàng triệu người ĐBSCL có thể gánh chịu?
An educator and Buddhist practitioner in the greater Sacramento area.
Bạch X. Phẻ (Khỏe) - Một nhà giáo dục và hành giả Phật giáo trong vùng Sacramento, Bắc California.